کیفیت در آموزش عالی به تغییر یا تغییراتی گفته می‌شود که در رفتارهای یادگیرنده پیدا می‌شوند. تنها معیار معتبر کیفیت تغییر رفتار یادگیرنده است. کیفیت در همه ابعاد رفتار یادگیرندگان ظاهر می‌شود، یعنی از نوعی جامعیت و کلیت برخوردار است(تورانی، ۲۲:۱۳۸۲). ارزشیابی عبارت است از: فرایند تعیین و فراهم آوردن داده‌های لازم برای قضاوت درباره موارد تصمیم‌گیری در نظام آموزشی به منظور بهبود فعالیت‌ها(بازرگان، فتح‌آبادی وعین‌الهی، ۱۳۷۹).
در نظام آموزش عالی از ارزشیابی می‌توان برای ارزشیابی دانشجو، هیأت علمی، برنامۀ درسی و به طور کلی سایر درون دادها و فرایندهای نظام آموزشی مانند یادگیری الکترونیکی نیز استفاده کرد. علاوه بر آن با بهره گرفتن از ارزشیابی می‌توان بر چگونگی اجرای هر فرایند نظارت نموده و سرانجام با بهره گرفتن از ارزشیابی برون داد و پیامدهای نظام را در جهت مطلوب هدایت کرد. بنابراین به وسیلۀ ارزشیابی می‌توان اطلاعات با ارزشی را در مورد فایدۀ اجتماعی، مطلوبیت و اثربخشی یک فرایند، محصول یا یک برنامه مانند، برنامه آموزش الکترونیکی فراهم آورد و بر اساس آن توصیه‌هایی برای عمل و منطقی نمودن تصمیم‌گیری به دست داد. اما مهمترین هدف ارزشیابی در آموزش عالی کمک به بهبود و تقویت کیفیت دانشگاهی است و برنامه‌ریزان نیز بر این عقیده‌اند که برای اصلاح مرسوم نظام دانشگاهی ارزشیابی کیفیت امری ضروری و اجتناب ناپذیر است(بازرگان،۱۳۷۶).
تصمیم‌های طراحی، راه‌اندازی، ارزشیابی و نگهداری دوره‌های یادگیری الکترونیکی به دانش مدیریتی، فناورانه و پداگوژیک نیاز دارد. طراحان و مدیران دوره‌های یادگیری الکترونیکی باید از جنبه مدیریتی درباره نحوه ارتباط کارکنان با یکدیگر، نحوه ارتباط مدیر با کارکنان، هزینه‌های دوره، دریافت‌ها و پرداخت‌ها، برنامه زمانبندی و اجرای دوره تصمیم‌گیری کنند. آنها از لحاظ پداگوژیک باید به نحوه طراحی برنامه درسی و تلفیق قابلیت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات با آن توجه کنند. همچنین آنها برای اتخاذ تصمیم‌های منطقی در مورد فناوری باید به مواردی همچون؛ توجه به زیر ساخت‌‌های فناورانه، طراحی رابط‌های گرافیکی، امکانات سامانه مدیریت یادگیری، کاربر پسند بودن و سهولت کاربری توجه نمایند(سراجی و عطاران،۳۹۴:۱۳۹۰).
۱-۲ جایگاه مهارتهای یادگیرنده الکترونیکی در برنامه درسی دانشگاه‌های مجازی
با توجه به تمام مزایا و منافعی که از یادگیری به شیوه‌ی الکترونیکی برشمردیم، استقبال از آن روز به روز در حال افزایش است و استفاده از آن بیش از پیش عمومیت پیدا می‌کند. از آن جا که کیفیت دوره‌های آموزش الکترونیکی مبتنی بر یادگیرنده محوری است، نظر دانشجویان را به خود جلب کرده است. این امر احتمال ادامه‌ی تحصیل در این دوره‌های آموزشی را برای دانشجویان بیشتر می‌کند(پالوف و پرات،۶:۱۳۸۴). فن‌آوری‌های اطلاعات و ارتباطات امروزه به طور وسیع بر محیط آموزش، شیوه‌های آموزش، مدیریت نظام آموزشی و مدیریت برنامه درسی تاثیر گذاشته است. اما اثر بخشی آموزشی محیط‌های آموزش مجازی فقط تحت تأثیر مواد آموزشی قرار نمی‌گیرد، بلکه متأثر از کلیه اجزاء محیط آموزشی و بیش از هر چیز متأثر از برنامه درسی است(پالیکاس[۱]،۲۰۰۹).
بنابراین ضروری به نظر می‌رسد که تعلیم و تربیت و عناصر آن همچون برنامه درسی نیز متناسب با تحولات پیرامونی دچار تحول شوند و تغییر یابند تا یادگیری در آن بهتر صورت گیرد. در محیط یادگیری مجازی دانشجو برای دسترسی به محتوای آموزشی، انجام فعالیت‌های یادگیری، شرکت در بحث‌های هم‌زمان و ناهم‌زمان به ابزارها و نرم‌افزارهای گوناگون نیاز دارد و علاوه بر دسترسی به این ابزارها، باید مهارتهای کار با آنها را نیز داشته باشد. با بهره گرفتن از مهارت‌ها و نرم افزارهای مربوط به سیستم‌های آموزش الکترونیکی می‌توان به سرعت محیط‌های آموزشی موثر و کارا را با بهره‌گیری از عناصر متفاوت آموزشی ایجاد کرد. در محیط مجازی یادگیرنده الکترونیکی باید بتواند ابزارهای ارتباطی مانند: پست الکترونیکی، پیام رسانهای فوری[۲]، ویدئو کنفرانس‌ها و ابزارهای گفتگوی متنی و صوتی را به کار گیرد، از ابزارهای جستجو مانند موتورهای جستجو و دایرکتوری‌ها با مهارت بهره گیرد و با بهره گرفتن از برخی ابزارهای نسل دوم وب مانند وبلاگ‌ها، ویکی‌ها و تالارها ایده‌های خود را در محیط آنلاین منتشر و در معرض قضاوت دیگران قرار دهد. در این محیط دانشجو به دلیل راحتی دسترسی به منابع اطلاعاتی گوناگون و مشاهده نظرهای مختلف در تالارها و سایر ابزارهای اجتماعی با نظرها و طرح‌های گوناگون درباره یک موضوع یا مسئله روبرو می‌شود، لیکن برخی از نظرها و دیدگاه‌هایی که در منابع محتلف مطرح می‌شوند، ممکن است با یکدیگر همخوانی نداشته و در مواقعی نیز با هم متناقض باشند، از این رو دانشجو با در کنار هم قرار دادن اطلاعات جمع‌آوری شده می‌تواند متناسب با مسئله راه‌حل یا راه‌حل‌ها را ارائه کند(سراجی،۱۳۹۱).
دانشجویان با بهره گرفتن از موتورهای جستجو به منابع و اطلاعات گوناگون دست می‌یابند لیکن برای تعیین اعتبار اطلاعات، تشخیص صحت و سقم و سودمندی آنها، باید اطلاعات به دست آمده را به دقت به طور مجدد بررسی کنند، بنابراین کسب مهارتهای تفکر انتقادی به آنها در بررسی اطلاعات کمک می‌کند و دانشجویانی که مهارت تفکر انتقادی بالایی دارند، در به کارگیری و استفاده از محیط یادگیری اینترنتی اثربخشی بیشتری دارند(باراک[۳]،۲۰۰۵).
در محیط یادگیری مجازی، دانشجو برای شرکت در بحث‌های هم‌زمان و ناهم‌زمان باید بتواند متناسب با نیازها و چالش‌های ذهنی، پرسش‌های خود را طرح کند. این نکته در بحث‌های هم‌زمان از جهت وجود فاصله مکانی میان دوطرف، ارتباط و محدودیت زمان در اختیار و در بحث‌های ناهم‌زمان به سبب نبود علائم غیر کلامی، حائز اهمیت است. بدین لحاظ دانشجویانی که با فنون پرسشگری، بیشتر آشنایی دارند، در بحث‌های مجازی هم‌زمان، بهتر و موثرتر مشارکت می‌کنند و عمیق‌تر از دیگران مفاهیم درسی را یاد می‌گیرند(سراجی،۱۳۹۲)
در محیط یادگیری مجازی، محتوای آموزشی به صورت خودآموز و چند رسانهای به دانشجو ارائه می‌شود. از این رو دانشجو باید بتواند از محتوای خودآموز، یادداشت برداری و یادداشت سازی کند. برای فهم بهتر محتوای درسی، ارائه‌های متنی، صوتی یا تصویری را در قالب‌هایی دیگر سازماندهی کرده، ساختاری جدید از آن ارائه دهد و با برقراری ارتباط میان مطالب چند رسانهای به آنها معنا بخشد. همچنین یادگیرندگان در محیط مجازی برای جستجو و دسترسی به منابع مورد نیاز از میان منابع مختلف به برنامه‌ای نیاز دارند تا بر اساس اهداف مطالعه به جستجوی منابع بپردازند و زمان مورد نیاز را نیز بر این اساس تنظیم و مدیریت کنند. در این محیط یادگیرندگان برای شرکت در بحث‌هایی که با اهداف درس و زمان در اختیار آنها تناسب داشته باشد و به طور مداوم، میزان اثربخشی شرکت در این گونه بحث‌ها را ارزیابی کنند نیازمند مهارتهای فراشناختی می‌باشند. بر اساس این مهارت‌ها دانشجویان مجازی می‌توانند برای برقراری ارتباط‌های هم‌زمان و ناهم‌زمان، برنامه‌ای تنظیم کنند و فعالیت‌های خود را بر اساس آن پیش ببرند. آنها باید الگو، طرح و نقشه‌ای برای موفقیت تحصیلی ترسیم کرده، متناسب با موقعیت و شرایط خود آن را به کار گیرند. یادگیرندگانی که مهارت مدیریت زمان و برنامه‌ریزی ندارند، فعالیت‌های یادگیری و مشارکت خود در محیط مجازی ناهم‌زمان را به تعویق می‌اندازند. با توجه به ماهیت غیرخطی، چند رسانهای و ابر رسانهای محتواهای محیط یادگیری مجازی، یادگیرندگان برای پیشرفت در درس باید منابع و پیوندهایی متعدد را پیگیری کنند. آنها برای پیگیری پیوندها به مهارت خودکنترلی و خودنظم‌دهی نیاز دارند تا در راستای دنبال کردن پیوندها از مسیر اصلی اهداف درس، منحرف نشوند. بنابراین یادگیرندگان برای پیگیری موثر فرایند یادگیری خود در این محیط باید مهارتهای شناختی و فراشناختی داشته باشند(همان).
دانشجویان به دلیل دسترسی آسان به برخی از امکانات مدیریتی، نوشتاری، تولیدی، تغییر و اصلاحی، مشارکت و تبادل، جمع‌آوری اطلاعات، ذخیره و نظارت به استقلال نیاز دارند. بدین جهت دارا بودن مهارتهای خود رهیابی حائز اهمیت است (پاتا[۴]،۲۰۰۹). محیط یادگیری مجازی از لحاظ فراهم سازی امکان ارتباط هم‌زمان و ناهم‌زمان، فرصت‌های یادگیری بیشتری را برای یادگیرندگان فراهم می‌سازد. لیکن به دلیل نبودن زمان کافی و دوری دو طرف ارتباطی از یکدیگر در ارتباط‌های مجازی هم‌زمان، یادگیرندگان باید مهارت‌هایی گوناگون مانند: ادای واضح کلمات، بیان روشن و صریح داشته باشند. همچنین در ارتباط‌های مجازی ناهم‌زمان، یادگیرندگان به دلایل نبود علائم ارتباطی غیر کلامی، ناشناسی و دوری دو طرف ارتباطی از یکدیگر به مهارتهای نوشتاری، استفاده بهینه از فرصت تأمل و سعه صدر نیاز دارند. توجه به این مهارت‌ها که به عنوان عوامل تاثیر گذار در آموزش و یادگیری می‌باشند ، زمینه‌ای مناسب را برای رضایت و پیشرفت تحصیلی دانشجویان فراهم می‌کنند. همچنین با در نظر گرفتن این عوامل، هنگام برنامه‌ریزی و طراحی‌های آموزشی، می‌توان برنامه‌های درسی متناسب و هدفمند را طراحی نمود و از این طریق با استفاده صحیح و بهینه از منابع موجود به پیشبرد هر چه بیشتر اهداف آموزشی و تقویت فرآیند آموزش و تدریس بین دانشجویان رشته‌ها و مقاطع مختلف تحصیلی، کمک شایانی کرد(سراجی،۱۳۹۲).
۱-۳ پیشینه پژوهش
۱-۳-۱ پژوهشهای انجام شده خارجی
کلمنت و دوستال[۵](۲۰۱۴) در پژوهشی با عنوان” دانشجویان یادگیری الکترونیکی: نظرات دانشجویان در مورد آموزش الکترونیکی” نگرش دانشجویان مجازی را به صورت طولی در چهار سال (از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲) مورد بررسی قرار داده و دریافتند به ترتیب کیفیت مواد چندرسانه‌ای، استفاده از شبیه‌سازی‌ها و وجود تالارهای گفتگو به تقویت نگرش دانشجویان مجازی جهت ادامه دوره کمک می‌کند.
نرسی هایدا،ززلینا، نوزلینا و ماهد نورافضل[۶](۲۰۱۲) در پژوهش خود تحت عنوان” عناصر مؤثر یادگیری الکترونیکی در آموزش عالی مالزی” عوامل موثر بر موفقیت تحصیلی دانشجویان مجازی مالزیایی را بررسی و دریافتند که سهولت استفاده از رایانه و اینترنت، برخورداری از خودکارآمدی رایانه‌ای، ارائه بازخورد مناسب، وجود پشتیبانی‌های ارتباطی، فنی و امنیتی، کیفیت محتوای الکترونیکی و داشتن مهارتهای ارتباطی و شناختی در موفقیت تحصیلی دانشجویان موثر هستند.
لی، سیرنیوا، ترودین و سمنتا[۷](۲۰۱۱) در پژوهشی با موضوع ” بررسی رابطه بین ادراک دانشجویان از حمایت ،رضایت و یادگیری در آموزش آنلاین” به بررسی نیازهای دانشجویان در رابطه با رضایت تحصیلی پرداختهاند که در نهایت نتایج نشان داده است ، توجه به انواع پشتیبانی‌ها و محتوا، راه های دستیابی به منابع یادگیری و حمایت و توجه به نیازهای دانشجویان موجب رضایت آنها در یادگیری خواهد شد.
حسین علی(۲۰۱۰) در پژوهشی با عنوان” اندازه‌گیری آمادگی دانشجویان دانشکده‌ی گردشگری مصر برای یادگیری الکترونیکی” ابعاد سه گانه مهارتهای فنی، مهارتهای یادگیری، مهارتهای مدیریت زمان را در نظر گرفته‌است. نتایج حاصل از بررسی نشان داد که آمادگی الکترونیکی کم و نامناسب در دانشجویان این دانشکده وجود دارد و بنابراین توصیه می‌کند دانشجویان باید مهارتهای خود را برای مواجه شدن با الزامات سیستم یادگیری الکترونیکی بهبود بخشند.
پاچتر، مییر و مچکر(۲۰۱۰) در پژوهش خود تحت عنوان” سهم انتظارات و مهارتهای دانشجوی مجازی در موفقیت و رضایت تحصیلی او ” نشان می‌دهند، مهارتهای خودتنظیمی دانشجویان، تعامل و همکاری با دانشجویان دیگر، تعیین نیازهای یادگیری توسط دانشجو در موفقیت و رضایت تحصیلی دانشجویان نقش مهمی دارند.
ملندز ، مورنو و ابرا(۲۰۰۸) در تحقیقی با عنوان” تاثیر استفاده از فن‌آوری در خودکارآمدی الکترونیکی دانشجویان” مهارتهای ارتباطی و شناختی، سهولت استفاده از رایانه و خود کارآمدی رایانه‌ای را مورد بررسی قرار داده‌اند که نتایج نشان داد خودکارآمدی رایانه‌ای و نگرش
