در پژوهش حاضر بر مبنای توصیههایی که در مورد حجم نمونه در روش الگویابی معادله ساختاری شده است، سعی شد که در هر منطقه ۲۰۰ دانشآموز (۱۰۰ دختر و ۱۰۰ پسر) و مراقبان اصلی آنها به عنوان جمعیت نمونه انتخاب شوند. در نهایت، پس از بررسی پرسشنامهها( با حذف دانشآموزان دارای سابقه بیماری و مردودی) ۶۱۳ نفر دانشآموز پایه دوم راهنمایی (۳۱۴ نفر دختر و ۲۹۹ نفر پسر) و مراقبان اصلی آنها (عمدتاً مادران) نمونه پژوهش حاضر را تشکیل دادند.
۴ـ۳ ابزارهای گردآوری اطلاعات
برای گردآوری اطلاعات، هفت پرسشنامه در گروه نوجوانان و چهار پرسشنامه در مورد والدین بهکارگرفته شد. همچنین هر دو گروه، پرسشنامه جمعآوری اطلاعات را که حاوی پرسشهایی در مورد مشخصات فردی و خانوادگی بوده تکمیل کردند (پیوست الف).
در انتخاب پرسشنامهها، دو ملاک اصلی مدّ نظر قرارگرفت؛ اول آنکه پرسشنامههایی انتخاب شدند که در پژوهشهای متعدد در حیطه مورد بررسی، مورد استفاده قرارگرفتهاند و ویژگیهای روانسنجی مناسبی برای آنها گزارش شده است. این امر از طریق جستجوی کامپیوتری و مکاتبه با صاحبنظران قلمروی مورد تحقیق میسر شد. دوم آنکه انجام یک پژوهش چند متغیره، مستلزم بهرهگرفتن از چندین پرسشنامه است. به همین دلیل بهمنظور اجتناب از افزایش سؤالات یا از فرم کوتاهشده پرسشنامهها بهره گرفته شد و یا پرسشنامههایی بهکارگرفته شدند که سؤالات کمتری داشتند ولی با ویژگیهای روانسنجی مناسب، متغیرهای مورد بررسی را اندازهگیری میکردند.
در ابتدا، پرسشنامهها ترجمه معکوس شدند؛ بدینترتیب که فردی متخصص در حیطه روانشناسی که به هر دو زبان انگلیسی و فارسی آشنایی کاملی داشت، پرسشنامهها را به زبان فارسی ترجمه کرد. سپس فرد متخصص دیگر با همان ویژگیها، پرسشنامههای فارسی را مجدداً به زبان انگلیسی برگرداند. در وهله بعد، این ترجمه با متن اصلی انگلیسی مقایسه شد و سپس ناهماهنگیهای بین دو فرم توسط فرد متخصص سوم، مورد بررسی قرارگرفتند و در نهایت، پرسشنامهها آماده شدند.
برای تضمین اعتبار محتوایی، پرسشنامههای آمادهشده به چهار متخصص روانشناسی ارائه و پس از اعمال نظرهای ایشان، برای اجرای اولیه آماده شدند. به دنبال این مرحله، پرسشنامهها بهطور مقدماتی در تعداد محدودی از افراد نمونه تحقیق (۳۰ نفر) اجرا شدند که نمره پایایی پرسشنامهها با روش آلفای کرونباخ مبیّن ثبات درونی ابزارهای اندازهگیری در پژوهش بودند.
پایایی پرسشنامهها، در اجرای نهایی نیز محاسبه شده است. در این محاسبه از روش”حذف گویه به شرط افزایش پایایی”استفاده شده است. بر اساس این روش، اگر حذف گویهای ضریب پایایی را به مقدار قابل توجهی افزایش دهد، این گویه حذف میشود. در این پژوهش در برخی از پرسشنامهها، با کاربرد این روش، گویههایی حذف شدند. همچنین اعتبار عاملی پرسشنامهها که صورتی از اعتبار سازه است (سرمد و دیگران، ۱۳۸۳) از طریق تحلیل عامل اکتشافی و تأییدی بررسی شد. در بخشهای بعدی گزارش، نتایج به دست آمده از تحلیل عامل اکتشافی هر یک از زیرمقیاسها گزارش میشوند. از آنجا که در این فصل الگوی تحلیل عاملی تأییدی کل زیرمقیاسها ارائه خواهد شد، نتایج حاصل از تحلیل عامل تأییدی هر یک از زیرمقیاسها در پیوستِ ب گزارش پژوهش، آورده شدهاند. به استثنای مقیاس هویت که برای ارائه نمونهای از روند کارِ تعیین اعتبار سازه پرسشنامهها، نتایج هردو نوع تحلیل عاملی گزارش شده است.
در سطوری که در پی میآیند، پیش از بیان مشخصات هر یک از پرسشنامهها و ویژگیهای روانسنجی آنها، رویه اجرای ابزارهای پژوهش، توضیح داده خواهند شد.
۱ـ۴ـ۳ رویه اجرای پرسشنامهها
پس از تدارک نهایی پرسشنامهها، با مراجعه به دفتر تحقیقات سازمان آموزش و پرورش شهرتهران، مجوز اجرای پرسشنامهها با اعمال محدودیتهایی اخذ شد. بدینترتیب که سه سؤال از پرسشنامهای که رفتار مشکلآفرین را براساس گزارش نوجوان میسنجید و چهار سؤال از پرسشنامهای که رفتار مشکلآفرین نوجوان را بر اساس گزارش والدین اندازهگیری میکرد، به دلیل اینکه محتوای آنها به فعالیت جنسی و مصرف مواد مربوط بود، مجوز اجرا در مدارس راهنمایی را دریافت نکردند و از مجموعه سؤالات حذف شدند.
بهدنبال اخذ مجوز از دفتر تحقیقات، با مراجعه به مناطق آموزش و پرورش، فهرست اسامی مدارس راهنمایی دولتی دخترانه و پسرانه سه منطقه ۱، ۱۳ و ۱۹ دریافت شد. در مراجعه به مدارس منتخب، در جلسهای با مدیر مدرسه پس از برقراری ارتباط مؤثر و بیان توضیحاتی در باب پژوهش، در ابتدا در مورد اجرای پرسشنامههای نوجوانان در کلاس، هماهنگیهای لازم صورت گرفت و در وهله بعد، برای اجرای پرسشنامههای والدین، جلسهای تعیین شد تا مراقب اصلی نوجوان، یعنی، کسی که مسئولیت امور روزمره او را دارد ـ که در فرهنگ ما بهطور عمده مادران عهدهدار چنین مسئولیتی هستند ـ در آن جلسه حضور یابند.
کلیه پرسشنامههای نوجوانان در کلاس بهطور گروهی و بدون ذکر نام اجرا شدند (قبلاً هر پرسشنامه بر اساس نام دانشآموز در دفتر کلاس، کدگذاری شد).
هر نوجوان، دفترچهای حاوی هفت پرسشنامه دریافت میکرد. در ابتدای هر دفترچه، راهنمایی تعبیه شده بود تا شرکتکنندگان بهطور کلی با تحقیق آشنا شوند و از محرمانه بودن نتایج آن مطمئن شوند. با این حال، در ابتدا پس از ایجاد ارتباط با دانشآموزان، بهطور شفاهی نیز در باب تحقیق و اینکه نتایج آن محرمانه است، لزومی به ذکر نام نیست، اطلاعات فردی به صورت کلی تفسیر خواهد شد و اینکه پاسخگویی به پرسشنامهها ارتباطی به رابطه نوجوان با مدرسه ندارد و در نتایج تحصیلی آنها بیتأثیر است، توضیحاتی داده میشد و پس از کسب موافقت دانشآموزان، پرسشنامهها اجرا میگردید. برای جلوگیری از خستگی دانشآموزان، در صورت نیاز وقت استراحتی به آنها داده میشد. زمان پاسخگویی به کلیه پرسشنامهها بهطور متوسط ۵۵ دقیقه بود.
در مورد مراقبان اصلی نوجوان (عمدتاً مادران)، در جلسه تعیینشده پس از برقراری ارتباط، مادران دفترچهای حاوی چهار پرسشنامه دریافت میکردند. در ابتدای هر دفترچه، راهنمایی قرار شده بود تا شرکتکنندگان بهطور کلی با تحقیق آشنا شوند و از محرمانه بودن نتایج آن مطمئن شوند. با این حال، بهطور شفاهی نیز در باب تحقیق و این که نتایج آن محرمانه است، لزومی به ذکر نام نیست (قبلاً پرسشنامه ـ ها بر اساس کد دانشآموز، کدگذاری شده بود)، اطلاعات فردی به صورت کلی تفسیر خواهد شد و اینکه پاسخگویی به پرسشنامهها ارتباطی به رابطه آنها با مدرسه ندارد و در نتایج تحصیلی فرزندان آنها بیتأثیر است، توضیحاتی داده میشد و پس از کسب موافقت والدین، پرسشنامهها اجرا میگردید. والدینی که سواد کافی برای پاسخگویی به پرسشنامهها را داشتند، خود به تکمیل آنها اقدام کردند. در این گروه از مادران، زمان پاسخگویی بهطور متوسط ۴۰ دقیقه بود، اما در مورد والدین بیسواد و کم سواد، آزمونگر سؤالات را برای آنها میخواند و بدینترتیب پرسشنامهها تکمیل میشدند.
۲ـ۴ـ۳ پرسشنامه جمعآوری اطلاعات
برای دستیابی به اطلاعات جمعیتشناختی، پرسشنامههایی حاوی مواردی از مشخصات فردی و خانوادگی هم برای نوجوانان (۱۵مورد) و هم برای والدین (۲۰مورد) تدارک شد که هر دو گروه آنها را تکمیل کردند
بر اساس اطلاعات به دست آمده از پرسشنامههای جمعآوری اطلاعات، از مجموع ۶۱۳ دانشآموز (۵۱ درصد دختر و ۴۹ درصد پسر)، ۳۳ درصد به منطقه ۱، ۳۳ درصد به منطقه سیزده و ۳۴ درصد به منطقه نوزده تعلق داشتهاند. ۸۸ درصد از دانشآموزان و ۵۵ درصد از والدین متولد تهران و ۱۲درصد دانشآموزان و ۴۵
درصد والدین در شهرستان تولد یافتهاند. ۹۱ درصد از والدین شرکتکننده را مادران (۸۶ درصد خانه دار، ۵۱ درصد دارای تحصیلات دبیرستانی و دیپلم) و ۹ درصد را پدران (۶۰ درصد دارای شغل آزاد، ۴۲ درصد دارای تحصیلات دبیرستانی و دیپلم) تشکیل دادهاند. ۸۳ درصد از خانوادهها، تا پنج نفر عضو داشتهاند.۸۳ درصد از دانشآموزان هم در خانواده با پدر، مادر و خواهران و برادران زندگی کردهاند.
۳ـ۴ـ۳ بافت خانواده
همانطور که پیشتر بیان شد (فصل یک: تعریفهای مفهومی و عملیاتی متغیرها)، در پژوهش حاضر، بافت خانواده بر حسب متغیرهای (۱) دلمشغولی والدین در مورد زندگی نوجوان، (۲) والدگری مثبت، (۳) ارتباط
والد ـ نوجوان و نهایتاً (۴) حمایت خانواده عملیاتی شده است. هم والدین و هم نوجوانان کلیه مقیاسهای مربوط به چهار نشانگر را تکمیل کردند.
برای کلیه مقیاسهای والدگری، سؤالات مشابهی برای گزارشهای نوجوان و والد مورد استفاده قرار گرفت، لکن متناسب با گزارشدهنده، فقط تطبیقهای جزئی در بیان سؤال داده شد. برای مثال، جمله “وقتی با مادرم صحبت میکنم، او به من گوش میدهد”(گزارش نوجوان) به جمله”وقتی فرزندم با من صحبت میکند، من به او گوش میدهم”تغییریافت.
الف) مقیاس شیوههای والدگری
دلمشغولی والدین در مورد زندگی نوجوان و والدگری مثبت با بهره گرفتن از مقیاس”شیوههای والدگری” گورمن ـ اسمیت و دیگران (۱۹۹۶، اقتباس از شوارتز و دیگران، ۲۰۰۵) اندازهگیری شدند.
زیرمقیاس دلمشغولی والدین (گزارش نوجوان: ۱۱سؤال و گزارش والد: ۲۱ سؤال) میزان رغبت والدین و نگرانی آنها را در باره زندگی نوجوان
