۲-۷- فرایند خلاقیت و نوآوری
مراحل خلاقیت ممکن است به فعالیت قوه درک و خرد انسان، یا مراحل مجزا ولی به هم پیوسته تعریف شود که انسان را به رهیافتهایی هدایت کند. نویسندگان و صاحب نظران این مراحل را به گونه‌های مختلف مطرح کرده‌اند. فرایند خلاقیت به ترتیب در برگیرنده مراحل روبرو شدن با ایده یا مشکل، شدت روبروشدن و رابطه روبرو شدن با محیط است که فرد خلاق را احاطه کرده‌است.
به طور کلی خلاقیت فرایندی است که دارای چندمرحله است:
مرحله اول، آمادگی: شامل توجه دقیق و تمرکز بر روی مسائل تحت بررسی و شاخص‌های مختلف آن به منظور حل مسئله است.
مرحله دوم، نهفتگی: عبارت است از زمان تفکر و واکنش.
مرحله سوم، مرحله اصرار و پافشاری: در این مرحله تلاش‌ها بیشتر می‌شود، اطلاعات جدید افزوده می‌گردد.
مرحله چهارم، مرحله بینش و بصیرت: درجهت یافتن راه حل منحصر به فرد برای مسئله است.
مرحله پنجم، رسیدگی و تحقیق: اکنون بینش یا ایده جدید برای اطمینان از اینکه معتبر و مناسب است، مورد آزمون قرار می‌گیرد.
اتریک[۳۶] (۱۹۷۴) از صاحب نظران مدیریت، فرایند خلاقیت را از اندیشه تا عمل به سه مرحله: به وجود آوردن اندیشه، پرورش اندیشه و به کارگیری اندیشه تقسیم کرده‌است.
آلبرشت[۳۷] (۱۹۸۷) مراحل خلاقیت عملی و قابل اجراتری را که از پنج مرحله تشکیل شده است، پیشنهاد می‌کند این مراحل به ترتیب عبارتند از: جذب اطلاعات، الهام، آزمون، پالایش و عرضه. آلبرشت معتقد است که شخص خلاق، اطلاعات پیرامون خود را جذب می‌کند و برای بررسی مسائل، رهیافتهای مختلفی را مورد بررسی قرار می‌دهد. زمانی که ذهن فرد خلاق از اطلاعات خام انباشته شد، به طور غیرقابل محسوس شروع به کار می‌کند و پس از تجزیه و تحلیل و ترکیب اطلاعات، رهیافتی برای مسئله ارائه می‌کند. (شهرآرای، مدنی پور، ۱۳۷۵: ۴۱)
جورج اف‌نلر[۳۸] در کتاب هنر وعلم خلاقیت برای خلاقیت مراحل چهارگانه: آمادگی[۳۹] ، نهفتگی، اشراق و اثبات[۴۰] را ذکر کرده‌است از این دید، افراد خلاق ابتدا با مسئله یا یک فرصت آشنا شده و سپس از طریق جمع آوری اطلاعات با مسئله یا فرصت مورد نظر درگیر می‌شوند. در مرحله بعد افراد خلاق روی مسئله تمرکز می‌کنند.
در این مرحله فعالیت ملموسی مشاهده نمی‌شود و فرد سعی در نظم دادن تفکرات، اندیشه‌ها، تجارب و زمینه‌های قبلی خود جهت نیل به یک ایده دارد. درگیری ذهنی عمیق فرد (خودآگاه و ناخودآگاه ) فراهم کردن فرصت (جهت تفکر بر مسئله ) به خلق و ظهور ایده‌ای جدید و بدیع منجر می‌شود. در نهایت فرد خلاق در صدد بر می‌آید صلاحیت و پتانسیل ایده خویش را به اثبات برساند.
دکتر رضائیان فراگرد نوآوری در محصول را شامل ۴ مرحله ایجاد فکر جدید؛ آزمایش‌های اولیه؛ تعیین امکان پذیری و کاربرد نهایی می‌داند.
۲-۸- ابزار ها
برخی فاکتورهای تعیین‌کننده برای دستیابی به تفکر خلاق و جود دارند که می‌توان از آن ها به عنوان ابزارهای نوآوری یاد کرد. این ابزارها عبارتند از:
* اراده * اعتماد به نفس * کمیت * شبیه سازی * استمداد از دیگران * مجاورت *تشابه / تباین * تغییر دادن *فعالیت‌های جنبی و…
۲-۹- تکنیک ها و فنون خلاقیت و نوآوری
تکنیک های خلاقیت به عنوان ابزاری برای رشد خلاقیت و افزایش توان حل خلاق مسئله کمک شایانی به توان فرد در تمام مراحل خلاقیت و فرایند حل خلاق مسئله می‌کند. به عبارت دیگر هریک از تکنیک‌های خلاقیت، مرحله یا مراحلی از فرایند خلاقیت را تقویت می‌کنند. دکتر الوانی معتقد است: زمانی فنون خلاقیت ثمربخش می‌گردند که زمینه مساعد و مناسبی برای نمود آن ها فراهم آمده باشد. این فنون و تکنیک‌ها فردی و گروهی می‌باشند؛ که تکنیک‌های فردی شامل: توهم خلاق، DOIT، تکنیک‌های گروهی شامل: طوفان فکری، دلفی، سینکتیکس و تکنیک‌های مشترک شامل: اسکمپر، در هم شکستن مفروضات، چرا، مورفولوژیک که محور اصلی این روش ها و تکنیک‌ها، شکستن قالب‌های ذهنی است.
۲-۹-۱- تکنیک تحرک مغزی- یورش فکری- طوفان مغزی[۴۱]:
این تکنیک را که یکی از شیوه های برگزاری جلسات و مشاوره ودستیابی به انبوهی از ایده ها برای حل خلاق مسائل می‌باشد نخستین بار دکتر آلکس اسبورن در سال ۱۹۳۸ مطرح کرد و چنان مورد استفاده و استقبال مردم و سازمان‌ها در غرب قرا گرفته که جزئی از زندگی آنان شده است. این واژه هم اکنون در واژه نامه بین‌المللی وبستر اینگونه تعریف می‌شود: اجرای یک تکنیک گرد همایی که از طریق آن گروهی می‌کوشند راه حلی برای یک مسئله بخصوص با انباشتن تمام ایده هایی که به وسیله اعضاء ارائه می‌گردد بیابند.
در این تکنیک مسئله‌ای به گروهی کوچک (۱۲ نفره) ارائه شده و از آنان خواسته می‌شود فی البداهه و به سرعت نسبت به آن واکنش نشان داده و برای آن پاسخی بیابند. در حالت گروهی خلاقیت بیشتری نسبت به حالت انفرادی دیده می‌شود.رقابت عامل دیگری است که در این فن موجب افزایش اثربخشی می‌شود. فی البداهه بودن نظرات بسیار مناسب است.
۲-۹-۲- تکنیک چرا ؟
این تکنیک هم برای حل مسائل و هم برای ایده‌یابی و ایده پردازی به کار می‌رود. تکنیک چرا دقیقا مثل چراهای مکرر کودکی است که کودکان برای گسترش فهم خود از دنیای اطرافشان از والدین می‌پرسند. اما با این تفاوت که در بزرگسالی باید یاد گرفته هایمان را زیر سوال ببریم. سادگی این تکنیک باعث شده است، بسیاری از مردم متوجه اهمیت و نقش آن نشوند. به عنوان مثال برای شناسایی و تعریف درست و کامل مسئله می‌توان از این تکنیک استفاده کرد. بلکه استفاده از این تکنیک به ما کمک می‌کند تا موقعیت و وضعیت را بهتر وروشن‌تر مشخص کنیم و در فرایند آن به ایده های جدیدی دست یابیم.
۲-۹-۳- تکنیک الگو برداری از طبیعت[۴۲]:
ابداعاتی که در زمینه علم ارتباطات و کنترل در دهه های اخیر شکل گرفته‌اند. برنامه ریزی‌های کامپیوتر و موضوع هوش مصنوعی همه با الگو برداری و تقلید از فعالیت‌های مغز آدمی انجام شده است. ذهن با قدرت انتخابگر خود جریان‌های طبیعت را درقالب قانون ریخته و عرصه‌های جدیدی را پیش روی بشریت می‌گشاید و ابداعات و اختراعات تازه‌ای را به او ارزانی می‌دارد.
۲-۹-۴- تکنیک توهم خلاق:
منظور و هدف این تکنیک این است که شما بتوانید با قدرت توهم بعضی از اوقات با خطاهای عمدی طور دیگری به مسائل نگاه کرده تا بدین وسیله اصل و واقعیت موضوع را دریابید. این سعی باعث می‌شود مقداری اطلاعات از شکاف‌های موجود در بافت‌های عصبی، آزاد شده و به وسیله پیوند با اطلاعات قبلی، الگوی ذهنی جدیدی ساخته شود و یا موضوع از الگوی ذهنی قبلی به الگوی دیگری انتقال یابد.
