هرچند هیچ دو موردی همانند هم نیستند، هنگامی که درمان موفقیت‌آمیز باشد انسان به آسانی می‌تواند مشاهده کند این اصول چگونه با روند درمان به‌خوبی در هم بافته‌اند.

به نظر گلاسر، شکست در امر درمان به این امر بر می‌گردد که به درستی آن اصول اساسی توسط درمانگر به کارگرفته نشده است، گلاسر می‌گوید: در آخرین سال تحصیل از درمان‌های سنتی ناراضی شده بودم و در جستجوی راه بهتری برای درمان افراد به جز روان‌درمانی سنتی بودم.

و وقتی برای درمان آرُن می‌بیند که درمان‌های سنتی جواب نمی‌دهد. تلاش‌های دیگری شروع می‌کند که بعدها واقعیت درمانی نام می‌گیرد.

۲-۴-۲- واقعیت درمانی و مفهوم آن

تعریف واقعیت درمانی که مبدع آن گلاسر ( ۱۹۸۶ ) است از بسیاری جهات به گشتالت درمانی و درمان مراجع – محوری شباهت دارد . در همه ی نظریه های یاد شده نحوه ی دریافت واقعیت از سوی مراجع و شیوه ی ارزشیابی درونی او از واقعیت مورد تاکید قرار می گیرد . به نظر گلاسر ، مراجع در دنیای بیرونی (دنیای واقعی) و درونی خود زندگی می کند و دنیای واقعی بر رفتار فرد تاثیر نمی گذارد ، بلکه دریافت و ادراک او از دنیای واقعی بر رفتار او تاثیر گذار است . انسان آزاد است و توان انتخاب دارد و باید مسئولیت پیامد انتخاب های خود را به عهده بگیرد .

در این روش درمانی ، مواجه شدن با واقعیت ، مسئولیت پذیری و ارزشیابی در مورد رفتار های درست و نادرست مورد تاکید قرار می گیرد . فرد نه تنها در مقابل اعمال خود ، بلکه در برابر تفکرات و احساسات خود نیز مسئول است . فرد قربانی گذشته و حال خود نیست ، مگر این که خود بخواهد . این رویکرد درمانی هم در مورد رفتارهای بهنجار و هم در مورد رفتارهای نابهنجار وهم در مورد تدوین شیوه های مناسب تعلیم و تربیت به کار می رود . یکی از نظریه های مشاوره که در دهه های اخیر شهرت یافته ، نظریه واقعیت درمانی است که عمدتا توسط ویلیام گلسر تدوین شده است . رویکرد گلسر یک رویکرد نسبتا صریح است که به توان مراجع برای پرداختن به نیازهایش از طریق یک روند منطقی یا واقع بینانه اعتماد دارد . مشاوره از دید واقعیت درمانی صرفا یک نوع تعلیم یا کارآموزی ویژه است که می کوشد به فرد آنچه را که باید طی رشد طبیعی خود فرا گیرد، در یک مدت زمان نسبتا کوتاه بیاموزد .

گلاسر ( ۱۹۸۴ ) عنوان می کند که واقعیت درمانی  قابل کاربرد برای افراد دچار هر گونه مشکل روانی از آشفتگی خفیف عاطفی گرفته تا گوشه گیری جنون آمیز کامل است . این روش در مورد اختلالات رفتاری افراد جوان و سالمند و مشکلات مربوط به الکلیسم و مواد مخدر ، موثر و موفق است . این نظریه به طور وسیعی در مدارس ، موسسات تصحیحی ، بیمارستان های روانی ، بیمارستان های عمومی و مدیریت تجاری بکار گرفته شده است . تمرکز این نظریه بر زمان حال و تفهیم ( این نکته ) به اشخاص است که آنها اساسا” کنشهای خود را در تلاش برای ارضای نیازهای اساسی انتخاب می کنند . اگر موفق به این کار نشوند ، رنج می برند و باعث رنج دیگران می شوند . وظیفه ی درمانگر آن است که آنها را به سوی انتخاب های بهتر و مسئولانه تر که تقریبا همیشه وجود دارد سوق می دهد .

واقعیت درمانی برآن است که اشخاص دو نیاز اساسی دارند که اگر ارضا ء نشود باعث درد می گردند . آن دو نیاز عبارتند از :

۱- نیاز به دوست داشتن و دوست داشته شدن.

۲- نیاز به احساس ارزشمند بودن برای خود و برای دیگران .

نیاز به احساس دوست داشتن و دوست داشته شدن شامل تمام اشکال محبت، از دوستی تا عشق والدینی است. هر کسی نیازمند آن است که محبت را در طول زندگی احساس کند. لازم است کسی را دوست بداریم و احساس کنیم مورد محبت هستیم. وقتی نتوانیم نیاز خود را به محبت یا عشق ارضاء کنیم ، از اضطراب ، ملامت خود ، افسردگی و خشم و احتمالا کناره گیری از جامعه رنج خواهیم برد. واقعیت درمانی بر رفتار فعلی تاکید دارد و لذا به تاریخچه گذشته ی مراجع تکیه نمی کند . وقتی مشاور از این رویکرد استفاده می کند، برای مراجع نقش معلم و سرمشق را ایفا می نماید . واقعیت درمانی بر این فرض مبتنی است که در سراسر زندگی، یک نیاز روانی وجود دارد : نیاز به هویت که شامل نیاز به احساس منحصر به فرد بودن، مجزا بودن و متمایز بودن است . نیاز به هویت به عنوان محرک رفتار، در تمام فرهنگ ها عمومیت دارد . واقعیت درمانی مبتنی بر این پیش بینی است که مراجع مسئولیت شخصی سلامت خود را خواهد پذیرفت . قبول این مسئولیت به یک معنا، به شخص برای حصول استقلال و یا بلوغی کمک می کند که نتیجه ی آن اتکاء به حمایت درونی خود اوست. با اینکه بنا به بسیاری از نظریه های مشاوره ، لزومی ندارد که مشاور متعهدانه عمل کند ، اما واقعیت درمانگر ، مراجع را به صورت عمل مسئولانه تحسین می کند و اگر عمل او مسئولانه نباشد ، مشاور عدم تایید خود را نشان می دهد .

واقعیت درمانی، برای مراکز آموزشی دلالت های مستقیمی دارد . گلسر اولین بار هنگامی که با دختران بزهکار در مدارس دخترانه ونچورا وابسته به سازمان جانان کالیفرنیا کار می کرد ، به مشکلات یادگیری و رفتاری کودکان علاقمند شد . او به تاریخ نسبتا عمومی شکست آموزشگاهی این قبیل دختران توجه پیدا کرد و این یافته ها او را به سوی ایفای نقش رایزن در مدارس عمومی سوق داد . گلسر ( ۱۹۶۵ ) فرضیاتی برای کمک به حل مشکلات کودکان تدوین کرد که آنها را در کتاب واقعیت درمانی خود توصیف کرده است . او در حالی که به کار در مدارس ابتدیی عمومی ادامه میداد ، متقاعد شد به اینکه اشاعه آثار شکست در فضای اکثر مدارس ، اثر مخربی بر اکثر کودکان مدارس دارد . حذف شکست از نظام مدارس و پیشگیری بزهکاری ، به عوض صرفا” درمان آن ، به صورت دو هدف عمده ی او درآمد . گلسر ( ۱۹۶۹ ) معتقد است که آموزش و پرورش می تواند کلید روابط انسانی موثر باشد و در کتاب مدارس بدون شکست، برنامه حذف شکست، تاکید برتفکر بر تفکر به عوض کار حفظی، طرح ایده ی مرتبط بودن برای برنامه ی درسی قرار دادن انضباط به جای تنبیه ، ایجاد محیط یادگیری ، یعنی جایی که کودک بتواند تجارب موفق و منتهی به هویت موفق خود را به اوج برساند ، ایجاد انگیزش و درگیر شدن ، کمک به کسب رفتار مسئولانه دانش آموز و برقراری شیوه های فعال شدن والدین و جامعه در مدارس را عنوان کرده است.(گلاسر،۱۳۸۹)

کوری ( ۱۹۷۷ ) رویکرد واقعیت درمانی را اینطور خلاصه می کند: یک درمان فعال، دستورالعمل، آموزشی، شناختی و رفتار – محورانه. اغلب از روش عقد قرار داد استفاده می شود و هنگامی که قرار اد انجام شد، درمان خاتمه می یابد . این رویکرد می تواند هم حمایتی و هم مواجهه ای باشد . از سئوالات چه و چطور ولی نه از سئولات چرا اسفاده می شد . مهم آن است که برنامه ای تدوین شود که مراجع را برای دست یافتن به ارضاء و گاه حتی برای تمیز و تشخیص مطلوب ، کمک کند.

هدف های مشاوره :از اهداف اساسی واقعیت درمانی ، کمک به مراجع برای یافتن شیوه های موثر به منظور رفع نیازها و یادگیری شیوه ی کنترل زندگی توسط خود مراجع می باشد . درمان باید در چارچوب واقعیت به ارضای نیازهای اساسی منجر شود . دو نیاز اساسی انسان در رویکرد واقعیت درمانی همان طور که گفته شد ، تبادل عشق و محبت و احساس ارزشمندی است . این دو نیاز در تشکیل هویت موفق فرد نقش مهمی دارند . در سایه ی امین این دو نیاز اساسی ، فرد قادر خواهد بود مسئولیت رفتارهای خود را به عهده گیرد . فرد با انتخاب بعد مسئولانه شخصیت خود میتواند هویتی موفق کسب کند .

      فرایند مشاوره : همان گونه که اشاره شد اهداف اصلی واقعیت درمانی رشد مسئولیت پذیری و ایجاد هویتی موفق در فرد است . برای رسیدن به این هدف ابتدا باید به مراجع کمک کرد تا آگاهی خود را افزایش دهد . هنگامی که مراجع نسبت به رفتارهای نادرست خود و شیوه های نامناسب کنترل محیط از سوی خود آگاهی پیدا کند ، برای یادگیری شیوه ها و رفتارهای جایگزین آمادگی بیشتری خواهد داشت . در فرایند مشاوره به مراجع کمک می شود تا میزان نزدیک بودن خواسته های خود را با واقعیت ارزشیابی کند ، رفتارهای را که به بهبود زندگی منجر نمی شوند شناسایی و با کمک مشاور شیوه های مناسبی برای ایجاد تغییر در آنها اتخاذ کند . بنابراین در فرایند مشاوره ، اولین مرحله شناسایی رفتارهایی است که مشاور در صدد اصلاح آن است . مشاور به گذشته ی فرد توجهی ندارد و از پذیرش انتقال می پرهیزد . تشخیص عبارت است از شناسایی رفتار غیر مسئولانه. در فرایند مشاوره، مشاور از مراجع می خواهد ، کلیه ی راه حل های احتمالی حل مسئله را بنویسد . سپس به بررسی و تجزیه و تحلیل راه حل های پیشنهادی مراجع می پردازد . مراجع با همفکری او می تواند از بین راه حل های مطرح شده مناسب ترین راه حل را برگزیند ( گلاسر ۱۹۸۹ ) . از آنجا یی که در فرایند مشاوره از اصول یادگیری استفاده زیادی می شود نظریه های یادگیری به میزان زیادی مورد توجه مشاورانی است که از این روش درمانی استفاده می کنند ( کوری، ۲۰۰۱)

به منظور موفقیت فرایند مشاوره، مشاور باید مواردی را مورد توجه قرار دهد : ۱ – ایجاد ساختار و محدودیت در جلسات درمان .

۲ – احترام به مراجع .

۳ – تمرکز بر نقاط قوت و استعداد های بالقوه ی فرد که به موفقیت او کمک می کند .

۴– رشد فرایند ارزشیابی خواسته های قابل حصول به شیوه ای واقع گرایانه . ۵– آموزش مراجع به منظور شکل دادن طرح هایی برای ایجاد تغییر در رفتار .

به نظر گلاسر ( ۱۹۹۲ ) هنگامی که مراجع متوجه شود رفتارهای فعلی او نمی توانند خواسته های او را تحقق بخشند ، می تواند رفتارهایی را انتخاب کند که دستیابی به خواسته های او را تسریع می کنند . روش های ارائه شده از جانب مشاور به منظور تغییر رفتار او موثر واقع می شند . گلاسر و ووبولدینگ (۱۹۹۵) روش [۱]WDEP را برای استفاده در فرایند درمان توصیه کرده اند . هر یک از این حروف به مجموعه ای از راهبردها اشاره دارد : W بیانگر خواسته ها ( نیاز ها )، D بیانگر راهنمایی و عمل کردن، E بیانگر ارزشیابی وP بیانگر طرح ریزی است .

واقعیت درمانی به منظور مشاوره در زمینه ی فعالیت های اجتماعی ، آموزشی ، بازپروری ، مدیریت موسسات و رشد ارتباطات کاربرد دارد . این رویکرد در مدارس ، مراکز اصلاح و تربیت ، بیمارستان ها ، مراکز نگهداری کودکان بی سرپرست و مراکز مشاوره مورد استفاده قرار می گیرد . گلاسر ( ۱۹۸۶ ) اظهار داشته است واقعیت درمانی به منظور حل بسیاری از مشکلات روان شناختی مورد استفاده قرار می کیرد . این روش در مورد مشکلات هیجانی خفیف تا عمیق و در مورد کودکان ، نوجوانان ، بزرگسالان و افراد پیر نیز کاربرد دارد . به نظر گلاسر ، مهارت تکنیکی درمانگر بر کاربرد این روش تاثیر بسیاری دارد . اگر درمانگر مهارت کافی داشته باشد می تواند افسردگی مراجعان را درمان کند ، افراد معتاد را در جهت یافتن زندگی نو یاری دهد، حس خود ارزشمندی را در نوجوانانی که دست به خود کشی زده اند ، افزایش دهد ، با افراد مبتلا به معلولت های شدید به خوبی کار کند و معلمان و مشاوران مدرسه را با شیوه های مناسب رفتار با کودکان آشنا سازد . درمانگر ماهر می تواند با توجه به ویژگی و مشکلات مراجع شیوه ی خاص او را انتخاب کند ، شیوه ای که به مراجع کمک می کند از طریق انتخاب رفتارهای مناسب و جایگزین کردن آن به جای رفتارهای مشکل ساز زندگی جدیدی را برای خود طرح ریزی کند . ( گلاسر ، ۱۹۸۶ )

رویکرد واقعیت درمانی یک رویکرد رفتاری است زیرا بر آنچه که شخص انجام می‌دهد تأکید دارد. (نه بر آنچه که او احساس می‌کند). اما

عمومی دنیوی شدن یا تقدس زدایی بوده است که افزون بر دیگر حوزه های حیات اجتماعی، بر نهاد خانواده نیز به شدت تحت تاثیر گذاشته است. در نتیجه این فرایند، ازدواج که پیش تر  اقدامی مقدس و دینی تلقی می شد، رفته رفته قداست خود را از دست داد و به یک قرار مدنی صرف مبدل شد.

نهاد خانواده از منظراسلام، دارای جایگاه و قداست ویژه ای است که قابل مقایسه با هیچ نهاد دیگری نیست. حکمت قداستی که اسلام به خانواده بخشیده است، ارزش گذاری معنوی بر پیوند خانوادگی، زمینه سازی برای تقویت این رابطه،و پیشگیری از فروپاشی آن است.

قداست ازدواج و خانواده، سد محکمی در برابر سوء استفاده جنسی از زن به عنوان یک کالا یا ابزار فروش کالا،و در واقع مانع بردگی مدرن زن است. خطری که امروز نسل بشر را تهدید می کند. تقدس زدایی از کانون خانواده است. (محمدی ری شهری، ۱۳۸۹، ۱۲ : ۱۰ ).

طبرسی بیان می کند: اسلام کوشیده است نگاه قدسی به ازدواج را در میان مردم گسترش دهد. این مدعا، از تعبیرهای روایات اسلامی با دلالت های صریح یا تلویحی استفاده می شود. نمونه های زیر، رویکرد ارزشی وقدسی اسلام به خانواده را منعکس می سازند: امام سجاد(ع) فرمودند: «هر کس برای رضا و خشنودی خداوند ازدواج کند و با خویشان خود صله رحم نماید، خداوند او را در قیامت مفتخر و سربلند می کند.» (مقدم، ۱۳۹۱).

ازدواج، از نظر حقوقی کاری جایز است؛ اما از دیدگاه اسلام افزون بر اینکه مستحب است، می تواند وجوب هم داشته و دارای ارزش اخلاقی باشد و در نهایت، موجب کمال نفسانی انسان نیز بشود. امام سجاد(ع) با تاکید بر نقش نیت در کار اخلاقی، تشکیل خانواده با نیت الهی را سربلندی و رسیدن به سعادت در آخرت معرفی می کند. این امر بر ارزش اخلاقی ازدواج دلالت می کند. ازدواج صرفا پدیده ای معنوی نیست. بلکه می تواندموجب تکامل و نزدیکی انسان به خداوند باشد.

این دیدگاه در مقابل نگرشی است که رشد معنوی را در دوری از ازدواج می جوید. اگر در آموزه های اسلام به افراد سفارش می شود که پیش از اقدام به ازدواج، برای انتخاب همسر و انجام مراسم در مراحل بعدی، رفتارهای خود را با نماز، دعا و توکل بر خدا همراه کنند، به این دلیل است که به ازدواج رنگ و بوی معنویت دهند و به آن تقدس بخشند تا بتوانند زمینه تکامل انسانی را فراهم آورند. (سالاری فر، ۱۳۸۵، ۲۴).

۲-۴-۲– انتخاب آگاهانه

اچ ترنر[۱] بیان می کند: یکی دیگر از مهم ترین ویژگی های ازدواج در نهاد خانواده که نقشی بسیار تعیین کننده در سرنوشت خانواده دارد، انتخاب آگاهانه همسر است. کارشناسان امور خانواده بر این باورند که بسیاری از مشکلات و اختلافات خانوادگی، در ضعف مجاری اطلاع رسانی، شتاب زدگی و عدم انجام مطالعات دقیق در مرحله گزینش، اعتماد بی مورد به اظهار نظرهای واسطه ها و اطرافیان، جدی نگرفتن برخی نقاط ضعف مهم یا توجیه آنها، کم توجهی به اوصاف بایسته، و در مواردی فریب کاری و اغفال آگاهانه ریشه دارد.

در هر جامعه ای، شیوه ها، کم و بیش مرسومی متناسب با شرایط فرهنگی، ضرورت های عصری و حساسیت های محیطی برای عبور از این مرحله وجود دارد که افراد جامعه به فراخور حال،در فرایند انتخاب همسر از آنها سود می جویند؛ برای مثال بسیاری از جوانان امروزی در غرب، به شیوه هم خانگی روی آورده اند و آن را دوره ای آزمایشی و مقدماتی برای ورود به ازدواج تلقی می کنند (مقدم، ۱۳۹۱)

.به هر حال، معرفی شیوه های مناسب و کارآمد،و بی اعتبار ساختن شیوه هایی که از درصد اطمینان کمی برخوردارند، احتمال دست یابی به انتخاب درست و مصونیت از گرفتار شدن به برخی پیامدهای ناگوار را تا حد قابل توجهی افزایش خواهد داد.

نظام حقوقی اسلام، تحقیق از مجاری مختلف، گفت و گوی مستقیم دو طرف و دیگر راه های احتمالی را که موجب شناخت هر چه بیشتر افراد خواهان زناشویی نسبت به یکدیگر می شود، به صورت مشروط و با رعایت حدود و ضوابط خاص، مجاز شمرده است. اسلام حتی اقدام هایی مانند ملاقات حضوری به منظور آگاهی یافتن از خصوصیات فیزیکی طرف مقابل را تجویز یا بدان ترغیب نموده است. (بستان۱۳۸۵، ۱۷۳-۱۷۴)

امام سجاد(ع) فرمودند: «هر که خواهد زن بگیرد، از موی او نیز بپرسد، همان گونه که از زیبایی اش می پرسد؛ که موی یکی از دو قسمت زیبایی است.» (طبرسی،۱۳۷۰، ۲۰۰)

در آموزه های دینی، با تاکید فراوان بر به کار گیری عقلانیت و پرهیز از غلبه بر احساسات در زمان انتخاب همسر، زمینه پشیمانی بعد از ازدواج را از بین برده است

۲-۴-۳-همسان همسری :

یکی دیگر از ویژگی های مهمی که مورد توجه کارشناسان مسائل خانواده در حوزه جامعه شناسی در مرحله ازدواج و تشکیل خانواده

طبق این دیدگاه خانواده وظایف مهمی را به انجام می رساند که جزو نیازهای اساسی جامعه هستند و به بقای نظم اجتماعی کمک می کنند. از نظر این دیدگاه  دو کارکرد اصلی خانواده عبارتنداز:  اجتماعی شدن اولیه و تثبیت شخصیت، اجتماعی شدن، اولین فرآیندی است که کودکان هنجارهای فرهنگی جامعه ای را می آموزند که در آن به دنیا آمده اند و تثبیت شخصیت به معنای نقشی است که خانواده با کمک و حمایت عاطفی از اعضای بزرگسال خود بر عهده دارد .

خانواده هسته ای مناسب ترین و کارآمدترین نوع خانواده برای پاسخگویی به نیازهای جامعه‌ی صنعتی است، در واقع تخصصی شدن نقش ها در خانواده‌ی هسته ای، مستلزم این بود که شوهر به عنوان نان آور نقش ابزاری را بر عهده بگیرد و زن نقش احساسی و عاطفی داخل خانه را قبول کند.(والش[۱]۲۰۰۹).

به هر روی این دیدگاه گرچه در زمان خود قابل قبول به نظر می رسید اما با توجه به تغییرات صورت گرفته در جوامع می توان چنین گفت که این نظریه در حال حاضر نارسا است.

۲-۱-۲- نظریه فمینیستی

دیدگاه های فمنیستی تقریباً از دهه  ۱۹۶۰ شکل گرفته و به ارائه نظریاتی نو پرداخته اند، خانواده را از منظر دیگری مورد بررسی قرار داده اند. فمنیست ها، بیشتر به مطالعه‌ی نابرابری های موجود در بسیاری از حوزه های زندگی خانوادگی پرداخته اند از جمله نابرابری های موجود در تقسیم کار خانگی، روابط نابرابر قدرت و فعالیت های مراقبتی و تیمارداری.

هورنای[۲] به عنوان اولین فمنیست، نگرانی خود را در مورد تعارض های روان شناختی در تعریف نقش های زنان ابراز نمود و آرمان سنتی مادری را با دیدگاه جدید تر مقایسه کرد (هورنای ۱۹۶۷) در طرح سنتی که خیلی از مردان آن را تایید می کردند نقش زن عشق ورزیدن تحسین کردن و خدمت کردن به شوهرش بود هویت او بازتابی از هویت شوهرش بود. هورنای اظهار داشت که زنان مانند خود او با پرورش دادن توانایی ها و دنبال کردن مساغل جویای هویت خودشان هستند . این نقش های سنتی و نوین تعارض هایی را ایجاد می کند که برخی زنان تا به امروز در حل کردن آن مشکل داشته اند. یک فمنیست با بهره گیری از کار هورنای در اوج جنبش زنان نوشت : “

زنان امروزی بین دلپذیر کردن خود برای مردان و دنبال کردند اهدافشان گیر کرده اند این هدف                     های متضاد ، رفتار های متناقضی را ایجاد می کنند: اغواگری در برابر پرخاشگری تمکین در برابر جاه طلبی، زنان امروز ی بین عشق و کار گیر گرده اند و در نتیجه در هر دو نا خشنودند.” (وستکات[۳]، ۱۹۸۶)

در واقع یکی از مهمترین برنامه های فمنیست ها دگرگونی در ساختار خانواده و سوق دادن زنان به مشاغل عمومی و تضعیف  نقش مادران در نعاد خانواده می باشد. به عقیده دو بوار آنچه زن را در قید بندگی نکه می دارد دو نهاد عمده ی ازدواج و مادر ی است . وی نظام خانواده را به عنوان رکنی برای حیات اجتماعی و پرورش انسان های سالم به شدت مورد حمله قرار داده و ازدواج را نوعی فحشای عمومی و عامل بدبختی زنان دانست و مخالفت با تولید مثل و مشکل رایج و روابط جنسی رل به عنوان مسائل اساسی جنبشی  فمنیسم تلقی کرد. (فتح معماری ۱۳۸۹٫)

در واقع دیدگاه فمنیسمی با به چالش کشیدن تصویر خانواده به منزله‌ی قلمرویی هماهنگ وبرابر تاثیری بزرگ بر جامعه شناسی گذاشته است تا جایی که طی دهه های هفتاد و هشتاد دیدگاه‌های فمنیستی بر اکثر مباحث و پژوهش های مربوط به خانواده، غلبه داشت، فمنیست موفق شد توجه همگان را به سمت درون خانواده ها و بررسی تجربه‌ی زنان در قلمرو خانه معطوف گرداند، خصوصاً دیدگاه‌های فمنیست رادیکال که بیشتر به نظام پدر سالاری و سلطه نظام مند مردان بر زنان پرداخته بود.

اما از آنجایی که مطالعات فمنیستی در باره‌ی خانواده غالباً روی مسائل خاصی در محدوده‌ی خانگی متمرکز می شوند؛ روندها و تاثیرهای عظیم تری را که در خارج از خانه رخ می دهند کمتر منعکس       می کنند. در سال‌های اخیر مفسران محافظه کار ادعا کرده اند که خشونت در خانواده آن طور که فمنیست ها می گویند به قدرت مرد پدر سالار، مربوط نمی شود، بلکه ناشی از اختلال کارکردی خانواده هاست. خشونت علیه زنان انعکاسی از بحران رو به رشد خانواده و کمرنگ شدن ضوابط اخلاقی است آنها شواهد مربوط به نادر بودن خشونت زنان علیه مردان را زیر سئوال می بردند، زیرا که مردان کمتر از زنان تمایل دارند که خشونت همسران شان را علیه خود به پلیس گزارش دهند. (فتح معماری ۱۳۸۹٫)

۲-۱-۳- رویکرد سیستمی سالوادور مینوچین[۴]       .
از این منظر خانواده یک واحد اجتماعی است که با یک رشته وظایف تکاملی روبروست. یکی از تکالیفی که این واحد جدید با آن روبه روست تبادل و توافق در مورد رابطه با خانواده اصلی همسر است. به علاوه, هر یک از خانواده های اصلی باید با جدایی یا جدایی نسبی یکی از اعضای خود, پذیرفتن یک عضو جدید و درون سازی زیر منظومه همسر در سیستم عملکرد خانواده سازگاری پیدا کند. اگر ساختارهای خانواده های اصلی تغییر نکند, ممکن است فرآینندهای کل گیری واحد جدید را تهدید کند. بنابراین دیدگاه, سیستم های خانواده بیمار گون را در مقایسه با سیستم های خانواده سالم می توان شناخت. خانواده ای که به نحوی شایسته سازمان یافته باشند, مرزهای مشخصی دارد. زیر سیستم زناشویی برای محافظت از امور خصوصی زن و شوهر مرزهایی بسته دارد.(مینوچین۱۳۹۰).
۲-۱-۴-رویکرد آبراهام مزلو[۵]

از نظر مزلو در صورتی که نیاز های فیزیولوژیکی و ایمنی ما به قدر کافی ارضا شده باشند به نیازهای تعلق پذیری و محبت توجه می کنیم این نیازها می توانند از طریق رابطه صمیمی با یک دوست ، معشوق یا همسر یا از طریق برقراری روابط اجتماعی در گروه ابراز می شوند. ارضا کردن نیاز به تعلق در جوامعی که به طور فزاینده ای تغییر می کنند دشوار تر است. بعد از اینکه احساس کردیم دوستمان دارند و احساس تعلق پذیری کردیم در حالتی قرار می گیریم که دو نو ع نیاز به احترام ما را بر انگیخته می کند.ما نیاز داریم که به شکل احساس حرمت نفس برای خودمان ارزش قائل باشیم و در ضمن نیاز داریم که دیگران به شکل مقام تایید یا موفقیت اجتماعی برای ما احترام قائل باشند .و این احساس تعلق پذیری واحترام ابتدا در خانواده و توسط زن و شوهر شکل می گیرد و سپس از طریق پدر ومادر به فرزندان منتقل خواهد شد.(شولتز[۶] ۲۰۱۳)

۲-۲-خانواده

(و مِن آیاتهِ أن خَلَقَ مِّن أنفُسَکُم أَزواجاٌ لِتَسکُنُوا إلَیهَا وَ جَعَلَ بَینَکُم مَّوَدَّۀ وَ رَحمَهّ…) (روم:۲۱)؛و از آیات خداوند این است که برای شما از

(حسنی،۱۲۷۹ق،۲ :۱۷۹  )

۲-۶-۲- حمایت

حمایت مالی از فرزندان، یکی دیگر از وظایفی است که بر عهده والدین قرار داده شده است. بخشی از نفقه ای که پرداخت آن بر مرد لازم است، مربوط به هزینه فرزندان در کوچکی یا دوران نیازمندی است. از نظر اسلام، در صورت نیازمندی فرزندان و توانایی والدین بر تامین مخارج آنان، والدین باید به کمک آنان بشتابند و اداره اقتصادی او را بر عهده گیرند. این قانون اقتصادی اسلام در خانواده نشان می دهد که اسلام خانواده را در چارچوب خانواده هسته ای زن و شوهر نمی داند، بلکه خانواده گسترده ای از خویشاوندان درجه اول، یعنی فرزندان، فرزندان آنها و پدر و مادر را دربرمیگیرد. این نگاه به خانواده، روابط عاطفی و اجتماعی گسترده ای را به دنبال  می آورد. (سالاری فر، ۱۳۸۵، ۶۰)

امام سجاد(ع) نیز تامین هزینه های زندگی فرزندان را وظیفه پدر می داند و می فرمیاند: «بار خدایا! برای من و به دست من روزی شان را فراوان گردان.» (شیروانی، ۱۳۸۶، دعای۲۹)

۲-۶-۲-۱-. نقش فرزندی:

نقش فرزندی به مجموعه وظایف و انتظارات الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که برای هر فرزند در این جایگاه نسبت به والدین خود مقرر شده است.

مهم ترین رابطه ای که ممکن است بین دو انسان تحقق یابد، رابطه فرزند با پدر و مادر است که نمایانگر وابستگی وجود فرزند به وجود والدین اوست. در اینجا نمی توان رابطه متقابل را ملاک ارزیابی افعال و رفتار آنهابا یکدیگر قرار داد؛ زیرا هیچ گاه فرزند قادر نیست بر پدر و مادر خود تاثیری داشته باشد؛ مانند تاثیری که پدر و مادر در پیدایش فرزند خود دارند. وجود فرزند، بستگی به وجود والدین خود دارد، ولی وجود پدر و مادر هیچ بستگی به وجود فرزندانشان ندارد. (مصباح، ۱۳۸۰، ۳ : ۵۳ )

امام سجاد(ع) نیز با تاکید بر این مطلب می فرمایند: «من از آنچه والدینم در حق من انجام داده اند، ناخرسند نیستم، ای پروردگار من!) چرا که حق ایشان بر منواجب تر،و نیکی شان درباره من مقدم تر،و احسانشان به من بیش از ان است که به عدالت از آنان تقاص کشم یا با آنان معامله به مثل کنم.» (شیروانی،۱۳۸۶دعای۲۴)

صحیفه سجادیه رابطه مطلوب بین فرزندان و والدین را به بهترین شکل ممکن به تصویر کشیده است. هر رفتاری که از انسان سر می زند، دارای پشتوانه ای شناختی و انگیزشی است. این مراحل در مورد رفتار با والدین، به خوبی در دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه بیان شده است.

۲-۶-۲-۲- نقش خویشاوندی:

در جامعه آرمانی، وظایف اعضای خانواده محدود به درون خانواده نیست، بلکه در افراد خانواده در قبال خویشاوندان نیز مسئولیت دارند و در صحیفه و روایاتی از امام سجاد به این وظایف اشاره شده است و مسلمانان به انجام آنها برای دستیابی به جامعه آرمانی، تشویق و ترغیب شده اند. امام سجادبا اختصاص دعای بیست و ششم به دوستان و همسایگان، چگونگی تعامل افراد با همسایگان خود در جامعه آرمانی را بیان فرموده اند. ایشان همچنین به اهمیت روابط خویشاوندی، نقش حمایتی از نهاد خانواده و تاثیر آ« در تحکیم پایه های خانواده اشاره نموده اند، که ما در این بخش ، به دلیل جلوگیری از طولانی شدن مطلب، از بیان تفصیلی آن خودداری می کنیم.

• ویژگی های کارکردی نهاد خانواده

خانواده مطلوب در بخش کارکردی نیز از مشخصه های خاصی بهره می برد که موجب تمایز خانواده آرمانی می شود. کارکرد در بیان کارکرد گرایی، تاثیری است که پدیده های اجتماعی از خود بر جای می گذارند. این آثار، نتیجه و دستاورد «ساختارها» هستند.

۲-۷-۱- مشروعیت بخشی به فرزندان:

تامین پدر شرعی برای فرزندان، ویژگی کارکردی دیگری است که خانواده زن وشوهری ایفا می کند. در واقع، اهمیت این کارکرد به دلیل نتایج و آثار اجتماعی آن است که هویت بخشی به افراد، انتقال منظم ارث،و تداوم نظام خویشاوندی، از جمله مهم ترین آنها به شمار می آیند.

کودکان نامشروع، مشکلات فراوانی برای جوامعی که روابط آزاد جنسی را تزویج کرده اند به وجود آورده و افزایش قابل توجه تعداد این فرزندان، موضوعی است که توجه بسیاری از جامعه شناسان را به خود معطوف کرده است. افزایش شمار فرزندان نامشروع، تا حدودی ناشی از تغییر نگرش ها و باورها درباره رابطه جنسی پیش از ازدواج و زندگی مشترک بدون ازدواج است. به نظر می رسد اتخاذ تدبیرهایی در زمینه کاهش روابط جنسی خارج از چارچوب ازدواج، تنها راه حل معقول و منطبق با ارزش های اسلامی برای مشکل فرزندان نامشروع است.

روی می دهد. تسلیم و رضا به حوادث جهان که بر اساس خواست خداست، برای انسانی که هم به امور ماورای طبیعت باور دارد و هم به خداوند تعلق عاطفی دارد، امری مطلوب خواهد بود، اما اگر تسلی رضای الهی نشود، وضعیت مشکل تر می شود.

سیره امام سجاد در زندگی به گونه ای است که نشان از رضامندی آن حضرت از خداوند در همه زمینه هاست. امام باقر فرمودند: «سخت مریض شدم پدرم به من گفت: چه میل داری؟ گفتم: مایلم آنچه خدا برایم خواسته بر خلاف ان درخواستی نداشته باشم. فرمود: احسنت! شبیه ابراهیم خلیل شده ای؛ چنان که جبرئیل به او گفت: حاجتی داری؟ گفت: در مقابل خدا اظهار نظری ندارد. او کافی است و او بهترین پشتیبان من است.» (مجلسی، ۱۳۶۴،۴۶ :۶۷ )

۲-۸-۱-۲-. تقویت اخلاق و کنترل درونی:

راه دوم تقویت و تحکیم مبنای اخلاقی فرد است که از نتایج آن، ایجاد یک عامل کنترل درونی است که از توسل شخص به اقدامات طالمانه و خشونت در روابط خانوادگی جلوگیری می کند.

با توجه به اینکه بسیاری از نزاع های خانوادگی و خشونت ها در زذایل اخلاقی افراد ریشه دارد، می توان این ادعا را مطرح کرد که آراسته بودن زن و شوهر به فضایل اخلاقی، یکی از مهم ترین عوامل ثبات و تحکیم خانواده است.

واضح است که اگر زوجین از ویژگی های اخلاقی ارزشمندی مانند صداقت، وفاداری، اعتماد، خیرخواهیو انصاف برخوردار بوده، از اموری مانند خودخواهی، خود محوری، تحقیر دیگران، توهین به آنها، حسادت، کینه توزی و دورویی مبرا باشند، بسیاری از تنش ها، بدرفتاریها، خشونت ها و اختلافات ویرانگر، از ساحت زندگی خانوادگی رخت بر خواهد بست؛ زیرا پای بندی به اصول اخلاقی، نیرومند ترین عامل کنترل درونی افراداست. از این رو، اسلام از میان معیارهای متعدد گزیشن همسر، به گونه ای کم نظیر بر تربیت اخلاقی فرد تاکید کرده است. (بستان، ۱۳۸۵، ۲۱۹)

۲-۸-۲- فرزند آوری

بسیاری از مطالعات و تجربه های عینی نشان می دهند که تولید فرزند، به عنوان بارزترین محصول پیوند زناشویی در تحکیم و تثبیت خانواده نقش ممتازی ایفا می کند. در مقابل، عقیم بودن و ناکامی در تولید فرزند، به ویزه در صورت اشتیاق وافر و زوج و وجود حساسیت های محیطی مشوق، در بسیاری از موارد، فروغ مهر و صفا را در روابط زناشویی ضعیف و پیوندهای متقابل را سست می گرداند.

فرزند خواهی، به شدت متاثر از اوضاع اقتصادی فرهنگی است، تا آنجا که در برخی جوامع، نازایی زن دلیل کافی برای طلاق وی قلمداد می شود. در مقابل، در جوامع غربی با شمار زیادی از زوج هایی روبهرو می شویم که فرزند را مانع پیشرفت فردی یا دستیابی به عشق و دیگر آرزوهای شخصی می انگارند. (بستان، ۱۳۹۰، ۲۰۴)

اگر چه خودداری از داشتن فرزند، گرایشی است که تاثیر پذیری از فرهنگ غربی به وجود آمده است، با توجه به آموزه های دینی، به طور قطع فرزندان می توانند تاثیرات مثبت و سازنده ای در زندگی والدین داشته باشند.

۲-۸-۳- حصر روابط جنسی در چارچوب زناشویی

یکی از عواملی که نقش تعیین کننده در سوق یابی افراد به تشکیل خانواده و در مرحله بعد در حفظ، ثبات و استحکام خانواده دارد، منحصر کردن ارضای غریزه جنسی به چارچوب ازدواج مشروع است. در شرایطی که افراد جامعه به خانواده به عنوان مکان انحصاری ارضای نیازهای جنسی ننگرند، میزان تعهد عمومی نسبت به حفظ این نهاد اجتماعی به شدت کاهش می یابد.

بر این اساس، اسلام یکی از راهکارهای خود را برای تحکیم خانواده، حصر روابط جنسی در چارچوب زناشویی قرار داده و برای تحقق این راهکار، از اهرم های قانون گذاری، اجرایی و فرهنگی استفاده کرده است. در بعد قانون گذاری، با مرزبندی و تفکیک بین الگوهای مشروع و نامشروع ارضای جنسی، در جهت تحکیم خانواده گام بردداشته است. از جنبه اجرایی نیز اسلام با اجرای سیاست های فرهنگی، حمایتی و تنبیهی، در جهت نهادینه کردن الگوی مشروع ارضای جنسی و از میان برداشتن الگوهای نامشروع در سطح جامعه کوشش کرده است. از حیث فرهنگی، اسلام با یادآوری و تاکید مستمر آثار سوء دنیوی و اخروی روابط نامشروع، کوشیده است قبح و ناپاکی این اعمال را در باور افرادرسوخ دهد تا از این طریق، از بی بند و باری جنسی افراد در جامعه جلوگیری کند. (بستان، ۱۳۹۰، ۲۷۴)

۲-۸-۴- تقویت روحیه غیرت ورزی

غیرت ورزی جنسی، از اخلاق جنسی است که بروز و رشد آن، بیش از هر جا ی دیگری در محیط خانواده به چشم می خورد. بر خلاف دیدگاهی که غیرت را از مقوله حسادت و صرفا محصول عوامل فرهنگی،و ناشی از گرایش مردان به تملک زنان می داند. (کلاین برگ[۱]، ۱۳۸۶)

۲-۹-وظایف و نقش های زوجین در ایجاد رضایت

روایات اهل بیت مجموعه ای از وظایف و نقش ها را در قالب رفتارهایی متنوع و گوناگون به زن و مرد توصیه می نماید که در برخی موارد رفتاری مشتکر و مشابه را به همسران توصیه می نماید و در مواردی، مشترک ومتفاوت، همچنین از روایات می توان رفتارهای اختصاصی زن و مرد را نیز به دست آورد.

بنابراین، نظام اسلامی خانواده، بر برخی مبانی ارزشی استوار است که تمایز های جنسیتی از مهم ترین آنها به شمار می رود. اسلام بر پایه تفاوت های جنسیتی طبیعی و بادر نظر گرفتن اهداف اصلی و فرعی خانواده، تمایزهایی را بین زن و مرد در نایحه وظایف و نقش ها قایل شده است (بستان، ۱۳۸۸، ۲۹۲) و برای تنظیم روابط زن و شوهر توصیه هایی به هر یک دارد که با ابعاد روان شناختی آنها متناسب است (سالاری فر، ۱۳۸۸، ۷۵)

پیبشوایان دین وظایفی را متناسب با ساختار جنسی مردان و زنان، در نظر گرفته و به انها ارزش بخشیده اند (مصباح و دیگران ، ۱۳۷۴، ۱۰۰۶) این تمایزها در موارد متعددی همچون اطاعت زن، سرپرستی مرد، حمل تعارضات زناشویی، تکریم زن، سپاسگذاری از مرد و… به چشم می خورند.

مرد وزن هر یک دارای گنجینه ای  متفاوت از اطلاعات هستند که ساختار فیزیک و روانی آنها را در سال های بعد مشخص می سازد. هر بخش از این اطلاعات که از طریق ژن ها و کروموزم ها منتقل  می شوند، در زمان خاصی فعال شده و چارچوب عملکردی فرد حامل را تعیین می کنند.(گروهی از نویسندگان،۱۳۹۰،۸۷)

پژوهش ها نشان می دهد، رشد شخصیت زن و مرد در ظاهر مثل هم است، اما در واقع متفاوت است و در مراحل مختلف رشد، دو جنس ویژگی های جداگانه ای دارند. (لطف آبادی،۱۳۸۱،فصل ۳و۴). از دیدگاه اسلام نیز تفاوت های جنسیتی ناشی از عوامل جغرافیایی ، تاریخی و یا اجتماعی نیست، بلکه ناشی از اصل آفرینش است (مصباح و دیگران، ۱۳۷۴، ۱۰۲۴)

با پذیرش تفاوت ها و احترام به آنها، حدود و مرزهای رفتار افراد مشخص می شود و هرگز زن و مرد انتظار رفتاری شبیه به خود را از دیگری نخواهند داشت و در صورتی که با برخوردی متفاوت با خود مواجه شدند، آن را تحقیر نخواهند کرد. بسیاری از مشاجرات خانوادگی ناشی از همین انتظارات بی جاست (معین الاسلام و طیبی، ۱۳۸۰، ۱۶۵) زن و مرد هر یک دارای ویژگی های مخصوص به خود هستند و  شرط سعادت هر یک از آنها و در حقیقت، جامعه بشری این است که هر کدام بر اساس ویژگی های خویش حرکت کنند (مصباح و دیگران، ۱۳۷۴، ۱۰۲۳)

امیر المومنین علی در کلامی زیبا، به تفاوت زن و مرد این گونه اشاره می فرمایند: (مجلسی، ۱۴۰۴ق)

زن موظف است یا می تواند عقل و اندیشه انسانی خویش را در ظرافت عاطفه و زیبایی گفتار و رفتار ارائه دهد، چنان که مرد موظف است و می تواند هنر خود را در اندیشه انسانی و تفکر عقلانی خویش متجلی سازد.(جوادی آملی ۱۳۷۸، ۳۵)

این تفاوت و تمایز وظایف و نقش ها را می توان در کامل ترین و جامعه ترین وضعیت خود در زندگی امیر المومنین و حضرت زهرا مشاهده نمود. امیر المومنین تعامل با همسرشان را این گونه توصیف می کنند: «به خدا سوگند تا فاطمه زنده بود، نه او را عصبانی